حکمرانی داده و نقش راهبردی داده ها در عصر دیجیتال

گروه شفافیت برای ایران برگزار کرد:

کارگاه آموزشی « حکمرانی داده؛ ضرورت بقا در عصر دیجیتال »

به گزارش بُردار؛ چهارشنبه، نهم خردادماه، نشست « حکمرانی داده ها ؛ ضرورت عصر دیجیتال » در شبکه کانون‌های تفکر ایران(ایتان) برگزار شد. این نشست که به همت مجموعه شفافیت برای ایران تدارک یافته بود، با ارائه مصطفی امینی همراه بود.

 مصطفی امینی که تحت عنوان مشاور نوآوری و توسعه کسب و کار دیجیتال، ارائه این نشست را برعهده داشت؛ علاوه بر تدریس در رشته فناوری اطلاعات و کامپیوتر، پژوهشگر مرکز تحقیقات فناوری اطلاعات مبین نیز هست.

حکمرانی داده چیست؟

حکمرانی داده ها، سیستمی متشکل از حقوق تصمیم (Decision Rights) و قابلیت پاسخگویی (Accountability) با استفاده از فرآیندهای مرتبط با اطلاعات (Information-related Process) است که بر اساس یک‌سری مدل‌های توافق شده تشریح می‌کنند که چه کسی می‌تواند چه اقداماتی را با چه اطلاعاتی در چه زمانی، تحت چه شرایط و مقتضیاتی و با استفاده از چه روشی انجام دهد.

مصطفی امینی برای رسیدن به این تعریف جامع از حکمرانی داده، حدود دو ساعت سخنرانی داشت. مقدمه رسیدن به این تعریف که شامل اطلاعات پایه‌ای و بنیادی از مفهوم حکمرانی داده بود، با مرور سیر تکاملی صنعت آغاز شد.

انقلاب‌های چهارگانه صنعت

امینی نظام‌های صنعتی جهان را بر اساس «درجه هوشمندی» در چهار نسل توضیح داد:

• انقلاب صنعتی اول: سیستم موتور بخار (۱۷۸۲) با پیشران کیفیت زندگی و علوم مهندسی

تمرکز این سیستم بر بهره‌گیری از آب و بخار برای خودکارسازی مکانیکی و تولیدات مکانیکی بود؛

• انقلاب صنعتی دوم: سیستم تسمه‌نقاله (۱۹۱۳) با پیشران تحرک‌پذیری

تمرکز سیستم‌های تسمه‌نقاله بر صنعتی‌سازی و تولید انبوه توسط ماشین‌های توانمند شده یا الکتریسته و موتورهای اشتغال و معرفی خطوط مونتاژ است؛

• انقلاب صنعتی سوم: سیستم کامپیوتری، NC و PLC (1954) با پیشران میکروالکترونیک

با تمرکز بر خودکارسازی الکترونیکی بهره‌گیری همزمان برق و IT برای خودکارسای تولید

الکترونیک، IT و رابت‌های صنعتی برای خودکارسازی پیشرفته فرآیندهای تولید

الکترونیک و IT (همچون کامپیوترها) و اینترنت آغازگر عصر اطلاعات هستند.

• انقلاب صنعیت چهارم: سیستم‌ها یفیزیکی-سایبری (۲۰۱۵) با پیشران فناوری‌های دیجیتال

با تمرکز بر همگرایی و بکارگیری همزمان فناوری‌های نو در عرصه فیزیکی، دیجیتالی، بیولوژی و خودکارسازی هوشمند و تولید محصولات چندمنظوره متصل به شبکه

رونق زنجیره ارزش دیجیتالی، ساخت هوشمند محصولات و خدمات دیجیتالی و مدل‌های کسب و کار دیجیتالی

آنالیتیک داده ها و اقدام به عنوان یک شایستگی حیاتی محسوب می‌شود.

همگرایd میان فضاهای ناهمگونd چون محیط فیزیکی، محیط سایبری، محیط ذهن و محیط اجتماعی سبب همگرایی در سطوح مختلفی همچون صنعت، علم، فناوری، محصول و اطلاعات شده است.

عصرداده ها؛ جایگزین عصر اطلاعات

امینی توضیح داد پس از گذر از عصر صنعتی و عصر اطلاعات، اکنون وارد عصر دیجیتال شده‌ایم. در عصر دیجیتال ، ارزش‌آفرینی و فرآیند خلق ارزش به وسیله و با واسطه داده اتفاق می‌افتد. اهمیت داده زمانی برای مخاطب روشن شد که امینی در جدولی سیر صعودی تولید داده را بیان کرد. جدول زیر، این سیر را طی ۱۲ سال نشان می‌دهد:

به سبب اهمیت یافتنِ روزافزون داده، اکنون ما با مفاهیمی چون «اقتصاد داده محور»، «کسب و کار داده محور»، «مدیریت داده» و «حکمرانی داده» مواجهیم. این اهمیت، نقش برجسته داده در دنیای امروز را نشان می‌دهد. پس کمابیش ما بهعنوان شهروندان هزاره سوم ناگریزیم از اینکه استفاده کردن از داده ها را بیاموزیم. برای استفاده از داده های تولیدشونده و روزافزون، اولین گام را می‌توان مدیریت داده تعریف کرد.

مدیریت داده و مواجهه سازمان‌ها با داده ها

فقدان آموزش مدیریت داده در ابعاد خُرد احتمالا مخاطرات کمتری نسبت به مدیریت داده های کلان دارد. ارائه مصطفی امینی در این نشست معطوف به نقش راهبردی داده در مدیریت و حکمرانی بود؛ پس بدیهی است که تمرکز این ارائه بر مدیریت و حکمرانی داده های کلان باشد.

داده ها در ابعاد کلان، موضوع تجربه و تحقیق سازمان‌ها و در نهایت نظام‌های حکمرانیِ سیاسی هستند. امینی در مواجهه سازمان‌ها با داده ها، دو نوع واکنش را از هم تفکیک کرد:

• سازمان‌های دسته اول که مشاهده‌گر هجوم داده ها هستند

این سازمان‌ها، اجازه می‌دهند تحت هجوم سی‌آسای داده‌ها خیس شوند، و بدون استفاده برنامه‌ریزی‌شده از داده‌ها، تنها در معرض داده ها قرار می‌گیرند؛

• سازمان‌های دسته دوم که تلاش براي خلق ارزش از داده هارا مدنظر دارند

این سازمان‌ها همچون اسکیت‌سواران، از امواج حاصل از تولید انبوه داده استفاده می‌کنند و موج‌سواری بر این این تلاطم‌ها را آموزش می‌بینند.

با این حال، تحقیقات نشان می‌دهند به دلیل وجود برخی قوانین بالادستی استفاده از تمام داده های تولید شده برای یک سازمان یا نظام ممکن نیست. شکل زیر استعاره‌ای از این معنا را نشان می‌دهد:

برخی قوانین وظیفه دارند که از انتشار، پردازش و استفاده از داده ها جلوگیری کنند. دلایل این فقدانِ اجازه در استفاده از اطلاعات، معمولا به مباحث حریم خصوصی یا امنیت یک جامعه گره می‌خورند. با این توضیحات، این سوال پیش می‌آید که داده ها فرصت محسوب می‌شوند یا تهدید؟

داده ها؛ فرصت یا تهدید؟

واقعیت امر درباره دنیای داده ها این است که داده ها هم می‌توانند فرصت تلقی شوند و هم تهدید. ماهیت شانس یا تهدید بودن داده را مهارت ما در استفاده و کاربرد داده ها مشخص می‌کند.

داده ها به عنوان نفت خام جدید می‌توانند فرصت باشند از آنجا که امروزه به واسطه دسترسی به آنها و کنترلشان، ابرشرکت‌هایی همچون آلفابت (شرکت مادر گوگل)، اپل، فیس بوک و مایکروسافت غیرقابل توقف شده‌اند.

همچنین داده ها می‌توانند تهدید باشند چراکه با ایجاد مانع برای ورود رقبا و دسترسی به سیستم هشدارهای زودهنگام می توانند رقابت را در نطفه خفه کنند و راهکارهای ضدانحصار گذشته را بی‌فایده کرده‌اند.

این تیغ دو لبه بودن داده ها تنها یک ابرواقعیت را برای ما وضوح می‌بخشد: داده ها را به عنوان یک دارایی راهبردی باید نگریست و با آن برخورد کرد.

داده به مثابه یک دارایی راهبردی

با این حال و با تاکید زیادی که بر راهبردی بودن داده ها می‌شود «پراشانت اچ.سوثکال» نویسنده کتاب مشهور داده براي عملكرد كسب و كار معتقد است: «بسیاری از کسب و کارها حتی با داشتن داده های باکیفیت بالا ، در دستیابی و تحقق خروجی های کسب و کار شکست می خورند».

چرا؟ امینی پاسخ به این چرا را در قالب مباحث اهمیت مدیریت داده و حکمرانی داده توضیح داد: تنها داشتن داده نیست که اهمیت دارد؛ بلکه مدیریت داده و بالاتر از آن حکمرانی داده است که استفاده از داده ها را برای ما ممکن می‌کند.

آیا مدیریت داده، همان حکمرانی داده است؟

درخصوص نسبت میان دو حوزه «مدیریت داده» و «حکمرانی داده» دو دیدگاه وجود دارد که امینی در این ارائه آنها را تشریح کرد:

• دیدگاه اول: حکمرانی داده به عنوان یکی از دیسیپلین‌های مدیریت داده
• دیدگاه دوم: حکمرانی داده موضوع بالادستی مدیریت داده

این دو دیدگاه که منجر به دو نوع متفاوت از نظام تولید، گردآوری و انتخاب و تصمیم‌گیری درباره داده ها می‌شود، نمونه‌های مشهور زیادی در بین شرکت‌های مشهور تجاری دارند. به عنوان مثال DAMA-DMBOK از الگوی دیدگاه اول تبعیت می‌کند و Baseline Consulting Group از طریق دیدگاه دوم به نظام داده های خود شکل داده است.

به رغم چنین تفاوتی، امینی ترجیح داد حوزه‌های اثر و محدوده‌های هر یک از این دو مفهوم در یک نظام را وضوح بیشتری بدهد. امینی از طریق شکل زیر به ایضاح این محدوده‌ها هم نقبی زد:

با این تفکیک و با مقدماتی که گفته شد، رسیدن به تعریفی از حکمرانی داده ممکن می‌شود:

حکمرانی داده چیست؟

امینی حکمرانی داده ها از منظر موسسه DGI) Data Governance Institute) را اینطور بیان کرد:

حکمرانی داده ها، سیستمی متشکل از حقوق تصمیم (Decision Rights) و قابلیت پاسخگویی (Accountability) با استفاده از فرآیندهای مرتبط با اطلاعات (Information-related Process) است که بر اساس یک‌سری مدل‌های توافق‌شده تشریح می‌کنند که چه کسی می‌تواند چه اقداماتی را با چه اطلاعاتی در چه زمانی، تحت چه شرایط و مقتضیاتی و با استفاده از چه روشی انجام دهد.

و ارکان شکل‌دهنده به مفهوم و حوزه عمل حکمرانی داده را اینطور نشان داد:

درواقع حکمرانی داده، بخشی از رهبریت سازمانی است که از طریق داده ها؛ بقا و توسعه استراتژی، کسب و کار و اهداف سازمانی را تضمین می‌کند. تمرکز حکمرانی داده بر مسئولیت‌های هیئت مدیره سازمان‌ها و مدیران رده بالای سازمان‌هاست. و در نهایت اینکه حکمرانی داده به عنوان یک موضوع مستمر (و نه مقطعی)، مکملی برای حکمرانی IT محسوب می‌شود، و نه جایگزین آن.

تا اینجا تا حدودی اهمیت داده ها و ماهیت حکمرانی آنها مشخص شد؛ اکنون باید دید اهدافی که در حکمرانی داده دنبال می‌شون چه حوزه‌هایی را شامل می‌شوند.

در حکمرانی داده چه اهدافی دنبال می‌شود؟

اهدافی که امینی برای حکمرانی داده برشمرد را می‌توان در چند محور خلاصه کرد:

• به جریان انداختن داده های باکیفیت از طریق ایجاد مکانیزم‌ها، فرآیندها و محیط مناسب برای تبدیل شدن آنها به بینش تجاری؛
• افزایش درآمد و بهبود بهره‌وری کسب و کار با کمک داده ها؛
• مدیریت هزینه‌ها و پیچیدگی‌های مرتبط با داده ها؛
• تضمین بقای کسب و کار از طریق توجه به ریسک‌ها و آسیب‌پذیری‌ها، انطباق، امنیت و حریم خصوصی با کمک داده ها؛
• استقرار قوانین و استانداردهایی برای مدیریت داده ها به منظور تضمین کردن اینکه سیستم‌های اطلاعاتی مسئول تحلیل و گزارش‌دهی به صحیح‌ترین، کامل‌ترین و به‌روزترین داده ها دسترسی دارند و
• ضمین دسترسی به خوراک مناسب برای ورودی سیستم‌های اطلاعاتی.

امینی همچنین در چرایی حکمرانی داده و اهمیت آن، دلایل زیر را برشمرد:

• نقش کلیدی داده و پردازش و تحلیل آن در تصمیم‌گیری؛
• حاکمیت و مدیریت بر داده ها بر اساس یک فرآیند یکپارچه و پیش‌برنده برای بقا و توسعه کسب و کار سازمان؛
• حکمرانی داده به عنوان یکی از شاخه‌های مدیریت اطلاعات سازمانی (EIM) و
• نیاز به خلق ارزش و بینش تجاری مناسب برای مدیران راهبردی سازمان.

و در نهایت امینی، ارمغانی را که حکمرانی داده برای مدیران سازمان‌ها می‌تواند داشته باشد، در چند زمینه توضیح داد:

• افزایش توانایی در تصمیم‌گیری بهتر؛
• حفاظت از نیازهای ذی‌نفعان داده ای؛
• کاهش اصطکاک‌های عملیاتی و سوءبرداشت‌ها درباره داده ها؛
• پرورش پرسنل برای تسهیل در حل‌وفصل تعارضات و موضوعات قابل بحث درباره داده ها (Data Issues)؛
• ایجاد استانداردها و فرآیندهای تکرارپذیر برای داده ها؛
• کاهش هزینه‌ها و افزایش اثربخشی از طریق هماهنگی میان تلاش‌های مرتبط با داده و
• تضمین کردن شفافیت فرآیندهای مرتبط با داده ها.

این نشستِ دو ساعته، با پرسش از طرف حضار و پاسخ‌های امینی پایان یافت.

پی‌نوشت: تصاویر استفاده شده در این گزارش، از فایل ارائه مصطفی امینی در نشست « حکمرانی داده؛ ضرورت بقا در عصر دیجیتال » اخذ شده است.

فاطمه مرتضوی/