مصرف مواد مخدر و علوم اجتماعی
واکسن پیشگیری از اعتیاد در مدارس ایالات متحده
نویسنده: مرجان آریادخت
تخمین زمان مطالعه: ۷ دقیقه
پروژۀ پیشگیری غرب میانه (MPP) یک برنامۀ همگانی چندساله برای پیشگیری از مصرف مواد مخدر است. این پروژه، که اجتماع‌محور و چندمؤلفه‌ای است، در سال ۱۹۸۴ در شهر کانزاس آغاز شد (ابتدا با عنوان «دانش‌آموزان آگاهی و مقاومت را آموزش می‌بینند» شناخته می‌شد) و سپس در ایندیاناپولیس تکرار شد. جمعیت هدف این برنامه دانش‌آموزان، به‌ویژه نوجوانان سال‌های هفتم و هشتم، هستند زیرا این گروه سنی بیش از بقیه در معرض مصرف مواد مخدر مقدماتی‌اند (یعنی الکل، سیگار و ماری جوانا).
هدف MPP این است که به جوانان کمک کند تا فشارهای شدید هم‌سالان را برای مصرف مواد مخدر بشناسند و به آن‌ها آموزش می‌دهد که چگونه مهارت‌های لازم را برای مقاومت در برابر مصرف مواد کسب کنند. این برنامۀ علمی و جامع در پیشگیری از مصرف مواد شامل مؤلفه‌هایی برای مدرسه، والدین، رسانه‌ها، گروه‌های محله، بخش خصوصی و حکومت محلی است. هر کدام از این مؤلفه‌ها در بازه‌ای پنج ساله و پی‌در‌پی وارد می‌شوند و مؤلفۀ رسانه‌های جمعی نیز از ابتدا تا انتهای برنامه در جریان است.
جزئیات بیشتر برنامه
پیام‌های پیشگیری و آموزش مهارت‌ها از طریق مؤلفۀ مدرسه انتقال داده می‌شوند و با هنجارهای ضد مصرف مواد که خانواده، اجتماع، رسانه و… از آن حمایت می‌کنند، تقویت می‌گردند. فرض این رویکرد نظام‌مند و چندجانبه بر این است که هر چقدر تعداد مجاری انتشار یک پیامِ پیشگیری بیشتر باشد، احتمال پذیرش رفتارهای مثبت افزایش می‌یابد.
در قلب مؤلفۀ مدرسه، یک برنامۀ درسی ویژه قرار دارد که معلمان آموزش‌دیده آن را در دوره‌ای دوساله برگزارمی‌کنند. برنامۀ سال اول شامل ۱۳ سرفصل است و در سال دوم ۵ سرفصل تقویتی به آن اضافه می‌شود. محوریت این برنامۀ درسی ارتقای مهارت‌های دانش‌آموزان در مقاومت کردن است و شامل آموزش‌هایی پیرامون پیامدهای مصرف مواد، مقاومت در برابر فشارهای گروه هم‌سالان،توانایی حل مسئله در موقعیت‌های دشوار و ابراز وجود است. در این برنامه، تکنیک‌های مؤثر تربیتی (مانند مدل سازی رفتاری، نقش بازی کردن، گفت‌وگو و غیره) مورد استفاده قرار می‌گیرند و برای مشارکت همۀ اعضای خانواده، تکالیفی برای تمرین در منزل طراحی شده است. در تکمیل این برنامۀ تحصیلی، یک فرهنگ ضدمواد در مدرسه و محله ترویج می‌گردد.
مؤلفۀ خانواده از سال دوم به برنامه افزوده می‌شود و والدین را به شیوه‌های متعددی به مشارکت وامی‌دارد تا اثرگذاری برنامه را بر فرزندان افزایش دهد. والدین موظفند در انجام تکالیف درسی مربوط به مؤلفۀ مدرسه با فرزندان خود همکاری کنند. همچنین والدین در گروه‌های مدرسه‌محور عضو می‌شوند و دربارۀ نحوۀ محدودسازی دسترسی جوانان به سیگار، الکل و… ایده‌پردازی می‌کنند و دست به عمل می‌زنند. علاوه بر این، آن‌ها در جمع‌آوری کمک‌های مالی یاری می‌رسانند. مؤلفۀ والدین در برنامۀ جامع پیشگیری از مصرف مواد نیز شامل دو جلسۀ آموزشی ۲ ساعته است که به آن‌ها کمک می‌کند در وهلۀ اول خودشان ماهیت برنامه را درک نمایند و در وهلۀ دوم آن را به فرزندانشان منتقل کنند. در این جلسات، همچنین تکنیک‌هایی را می‌آموزند که با آن‌ها می توانند به بچه‌ها کمک کنند از مصرف مواد بپرهیزند.
مؤلفۀ رسانه در این برنامه از سال اول تا پنجم جاری است. در این قسمت، رسانه‌های محلی برای اجرای بهتر برنامه و انتشار پیام پیشگیری از مصرف مواد بسیج می‌شوند. رسانه‌ها، پروژۀ پیشگیری جاری و مسائل و بحث‌های پیرامون سوء‌مصرف مواد را هرچه بیشتر در اختیار جوانان و کل محله قرار می‌دهند.
مؤلفۀ محله در سال‌های سوم تا پنجم وارد عمل می‌شود. در این مؤلفه، شهروندان در راستای اهداف پروژه حمایت گسترده‌ای دارند و از افراد محلی برای نظارت بر اجرا و تداوم برنامه دعوت به مشارکت می‌شود. سازمان‌دهی محله توسط والدین و رهبران محلی انجام می‌گیرد که مسئولیت کنترل کیفیت را بر عهده دارند. آن‌ها در زمان تدوین سیاست‌ها مشورت می‌دهند، پشتیبانی مردمی را برای اجرای پروژه جلب می نمایند و در نهایت منابع تأمین مالی را شناسایی می‌کنند.
این برنامه همچنین شامل مؤلفۀ سیاست‌گذاری محلی در حوز‌ۀ سلامت است که مقررات عمومی و آییننامههای مربوط به الکل، تنباکو و… را در بر می‌گیرد. برای مثال برخی از این قوانین عبارتند از: ایجاد مدارس عاری از مواد، ایجاد محیط‌های کاری عاری از مواد، محدودسازی استعمال سیگار در اماکن عمومی، محدودسازی عرضه و دسترسی به سیگار و الکل در مغازه‌های خرده فروشی، تأسیس مراکز درمان اعتیاد و ارجاع جوانان مبتلا به برنامه‌های ترک اعتیاد.
ارزیابی‌های صورت گرفته از MPP نتایج و آثار مثبت آن را اثبات کرده‌اند. در مجموع استعمال سیگار، تنباکو، ماری جوانا و الکل در میان جوانان محصلی، که اجتماع شان چنین برنامه‌ای را در دستور کار خود قرار داده، کم‌تر از گروه کنترل است؛ اگرچه تأثیر این پروژه بر کاهش مصرف الکل قدری ضعیف‌تر بوده است.
جمع‌بندی الگو
برنامۀ جامع پیشگیری از مصرف مواد یک الگوی اولیه و تا حدی از نوع ثانویه است. جمعیت هدف آن نوجوانان هستند یعنی کسانی که در آستانۀ استقلال عمل قرار دارند. نوجوان کنشگری است که دورۀ کودکی و وابستگی به والدین را پشت سر گذاشته و اکنون خودش می‌تواند تقریباً هر جایی برود، هر چیزی بخرد، … و در یک کلام، او از طرف جامعه تا حدودی به عنوان یک فرد واجد صلاحیتِ تصمیم‌گیری به رسمیت شناخته می‌شود. بنابراین مداخلۀ علمی در این بازۀ سنی از حیث موضوع مورد بحث، یعنی پیشگیری از مصرف مواد، دارای زمان‌شناسی بسیار مناسبی است (به عبارتی نه زود است و نه دیر). تکوین یک شخصیت مقاوم در برابر فشارهای هنجاری منفی هدف اصلی برنامۀ جامع پیشگیری از مواد مخدر است.
الگوی نامبرده از راهبرد ترکیبِ سازوکارهای چندگانه بهره می‌برد. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، شش کارگزار مختلف یعنی مدرسه، خانواده، رسانه‌ها، گروه‌های محله، بخش خصوصی و حکومت محلی دست‌اندرکار برنامه‌ریزی، اجرا و ارزیابی آن هستند. مدل مذکور بر این اصل مبتنی است که هر چقدر مجاری انتقال پیام به فرد متنوع تر و متعددتر باشند، شانس تأثیرگذاری و در نتیجه رسیدن به موفقیت بیشتر خواهد بود. آموزش‌های مورد نیاز از مدرسه شروع و به تدریج توسط دیگر بخش‌های جامعه حمایت و پشتیبانی می‌شوند. در یک عبارت خلاصه می‌توان گفت که سازوکار اصلی این الگو برای پیشگیری از جرم کمک به شکل‌گیری شخصیت مستحکم افراد، از طریق هدایت دقیق جامعه پذیری آنان، است.
در این الگو نقش اجتماع به معنای عام آن ابتدا با مدرسه آغاز می‌شود؛ یعنی محیطی که در جامعۀ مدرن، نوجوانان بخش زیادی از ساعات روز خود را در آن می‌گذرانند. والدین دستیاران ضروری واحد مدرسه به شمار می‌روند و با برگزاری کلاس‌های آموزشی برای ایشان، تلاش می‌شود که همسویی مدرسه و خانواده به بیش‌ترین میزان برسد. سومین عنصری که از اجتماع در مراحل بعد به یاری الگو می‌شتابد، انواع گروه‌ها و انجمن‌های داوطلبانه است که نقش آن‌ها تثبیت پیام مدرسه و خانواده در رفتار و عمل است. همچنین رسانه‌ها، که بخشی از آن را افراد محله اداره می‌کنند، در تمام مدت اجرا شدن برنامۀ جامع، نقش فراگیرسازی پیام مدرسه و خانواده را در سطح جامعه به عهده دارند.
