واقعیت مجازی و درمان در روانشناسی
درمان‌گری به روش فناوری؛ چگونه فناوری می تواند به کمک درمان اختلالات روانی بیاید؟
نویسنده: زهرا عرب
تخمین زمان مطالعه: ۶ دقیقه
واقعیت مجازی این ادعا را می‌کند که می‌تواند در حکم یک مشکل‌گشا باشد. واقعیت مجازی، فناوری‌هایی رایانه‌ای هستند که از نرم‌افزار‌ها برای ایجاد تصاویر واقعی، صداها و حس‌های دیگر استفاده می‌کنند تا محیط واقعی را بازنمایی کنند یا فضای خیالی را بسازند. از طریق این فضای خیالی قرار است حضور فیزیکی کاربر تحت تأثیر قرار گیرد؛ انگار که افراد واقعاً در چنین فضایی حضور دارند.
چه می‌شد اگر از طریق یک بازی ترس‌هایی مثل ترس از ارتفاع، حیوانات، محیط‌های شلوغ، صحبت در جمع و… را درمان می‌کردیم و بیماران توان بیشتری در خود برای مقابله می‌یافتند! یا با احساسات منفی‌شان بیشتر کنار می‌آمدند! اختلالات زیادی هستند که مبنایشان ترس‌ها، ترس از مواجهه و اجتناب از هیجانات منفی است. چه می‌شد اگر می‌توانستیم برای آن‌ها کاری کنیم! این‌رویاها شاید رویای بسیاری از درمان‌گران باشد. حالا فناوری به کمک درمان‌گران آمده است و وعده می‌دهد که می‌تواند در این حوزه‌ها کمک‌کننده باشد.
بنا بر اصول درمان رفتاری، درمان ترس و کنار آمدن با هیجانات منفی مواجهه است. هر چه بیشتر با چیزی که می‌ترسید رویارو شوید کمتر از آن می‌ترسید و بیشتر این موقعیت را می‌یابید که بتوانید ترس را نه حذف، بلکه آن را مدیریت کنید. البته انسان‌ها در مواجهه با موقعیت‌های ترسناک و هیجانات منفی بیشتر ترجیح می‌دهند اجتناب کنند زیرا از ترس و هیجانات منفی فراری‌اند و نمی‌خواهند آن‌ها را تجربه کنند. رفتار اجتنابی فقط اختصاص به بیماران ندارد و برای هر فردی در زندگی روزمره پیش می‌آید. در بیماران البته اجتناب شکل متفاوتی می‌یابد. اول اینکه در بیماران اجتناب تبدیل به یک الگوی رفتاری می‌شود و در موقعیت‌های مختلف به کرات اتفاق می‌افتد. دوم اجتناب سبب کاهش عملکرد فرد می‌شود و مشکلات زیادی را برای وی ایجاد می‌کند. سوم در اختلالات روانی اجتناب به اولین گزینه و گاهی به تنها گزینه در خزانۀ رفتارهای مقابله‌ای فرد تبدیل می‌شود.
واقعیت مجازی این ادعا را می‌کند که می‌تواند در حکم یک مشکل‌گشا باشد. واقعیت مجازی، فناوری‌هایی رایانه‌ای هستند که از نرم‌افزار‌ها برای ایجاد تصاویر واقعی، صداها و حس‌های دیگر استفاده می‌کنند تا محیط واقعی را بازنمایی کنند یا فضای خیالی را بسازند. از طریق این فضای خیالی قرار است حضور فیزیکی کاربر تحت تأثیر قرار گیرد؛ انگار که افراد واقعاً در چنین فضایی حضور دارند. افرادی که از این فناوری استفاده می‌کنند می‌توانند از طریق مانیتور رایانه، صفحه‌های پروژکتور و هِدسِت با این فضای مجازی ارتباط برقرار کنند. برای اینکه متوجه شوید که از چه حرف می‌زنیم، می‌توانید به تصاویر نگاه کنید. این عینک‌ها یا همان هدست‌های واقعیت مجازی به رایانه و گاهی به موبایل مرتبط‌اند و از طریق آن‌ها فضای مجازی را می‌سازند. نرم‌افزارهای به‌کاررفته شامل صدا و تصویر هستند که فرد آن‌ها را می‌شنود و می‌بیند. از عمر این فناوری حدود ۵۰ سال می‌گذرد و از آن در پزشکی، رسانه، تربیت فضانورد و سرباز جنگ، بازی‌ها، مهندسی، هنر و… استفاده شده است.
در حوزۀ درمان هم از این فناوری استفاده شده است و تحقیقات زیادی نیز در حال اجراست. از این فناوری برای درمان ترس از ارتفاع، اختلالات اضطرابی، PTSD، پارانویا، اوتیسم، افسردگی و… استفاده شده است. در یک آزمایش که به‌تازگی انجام گرفته است، کودکان مبتلا به اوتیسم توانستند از طریق واقعیت مجازی روابط بهتری را با دنیای مجازی برقرار کنند. همچنین در ۲۰۰۸ در دانشگاه حیفا (Haifa ) مطالعه‌ای انجام گرفت که نشان داد بعد از تمرین با سیستم واقعیت مجازی، عبور امن از خیابان درکودکان مبتلا به اوتیسم تقویت شده است. این پروژه به کودکان اوتیسم کمک می‌کند استقلال بیشتری را در زندگی فردی خود کسب کند.
یک تحقیق که در دانشگاه کالج لندن انجام گرفته است (۲۰۱۵) نشان می‌دهد که درمان سه‌بعدی واقعیت مجازی می‌تواند به بیماران مبتلا به افسردگی کمک کند. در واقع این برنامه به آن‌ها کمک کرده است که شفقت بیشتری با خود داشته باشند و کمتر از خود انتقاد کنند و همین سبب کاهش نشانه‌های افسردگی شده است. این درمان ابتدا روی داوطلبان سالم آزمون شد. سپس برای ۱۵ بیمار مبتلا به افسردگی بین سن ۲۳ تا ۶۱ استفاده شد. ۹ نفر از بیماران گزارش کردند که یک ماه بعد از دریافت درمان نشانه‌های افسردگی کاهش یافته است.
تحقیق دیگری در دانشگاه آکسفورد نشان می‌دهد واقعیت مجازی می‌تواند با کمک به افراد از طریق مواجهه با موقعیت‌هایی که از آن می‌ترسند، به درمان پارانویای شدید کمک کند. شبیه‌سازی‌های واقعیت مجازی به این بیماران کمک کرد یاد بگیرند موقعیت‌هایی که از آن‌ها می‌ترسند واقعاً امن است. پارانویا معمولاً یکی از مشخصات اختلالات سلامت روان مثل اسکیزوفرنی است. این بیمارن به‌شدت به دیگران بی‌اعتمادند و باور دارند دیگران از روی عمد قصد آسیب‌رساندن به آن‌ها را دارند. این مشکل می‌تواند چنان تضعیف‌کننده باشد که افراد مبتلا قادر به ترک خانه نباشند. واقعیت مجازی در درمان این اختلال استفاده شده است و حالا نشان می‌دهد که می‌تواند مؤثر باشد. این روش مزایای بسیاری در مقایسه با مواجهۀ بیماران با موقعیت‌های واقعی دارد. ذهن و جسم افراد مشابه دنیای واقعی واکنش نشان می‌دهد ولی چون بیماران می‌دانند این موقعیت‌ها ساختگی است اعتماد به نفس بیشتری برای آزمودن تکنیک‌های مختلف روانشناختی دارند. بیماران می‌توانند سطح دشواری موقعیت‌ها را کم‌کم بالا ببرند و با سرعتی قابل تنظیم یاد بگیرند.
واقعیت مجازی تا اینجا نشان داده است که می‌تواند کمک‌کننده باشد. اما یکی از مسائلی که این فناوری‌ها باید به آن جواب دهند مسئلۀ هزینه‌هاست. اگر با همان روان‌درمانی سنتی و با هزینۀ کمتر بتوان مثلاً مسئلۀ مراجعی را که ترس از هواپیما دارد، حل کرد؛ چه نیازی به این نوع فناوری است؟ به عنوان مثال، در همین ایران متوجه شدم که مرکزی چنین خدماتی را ارائه می‌دهد و بابت خرید هدست و نرم‌افزارهای مورد نیاز ۲ میلیون تومان دریافت می‌کند. اگر با روان‌درمانی سنتی ظرف ۵ جلسه مثلاً فوبیای خون یا ترس از ارتفاع برطرف شود شاید استفاده از این فناوری زیاد معنایی نداشته باشد. مگر اینکه این فناوری‌ها به سمت اختلالاتی پیش روند که مزمن‌تر و درمان‌های آن‌ها طولانی‌تر است تا توجیه اقتصادی پیدا کنند؛ البته فناوری همیشه نشان داده است که به سمت ارزان‌شدن می‌رود و برای ماندگاری خود کاری می‌کند.
منابع
http://cogc.ir/index.php?ctrl=static_page&lang=1&id=3055
https://www.sciencedaily.com/releases/2008/01/080128113309.htm
https://www.sciencedaily.com/releases/2016/02/160215090140.htm
- فرشته موتابی و لادن فتی، راه و رسم درمان‌گری در نظریه شناختی رفتاری، نشر دانژه،۱۳۹۰
